آیه 18 سوره فاطر

وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى‌ وَ إِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلى‌ حِمْلِها لا يُحْمَلْ مِنْهُ شَيْ‌ءٌ وَ لَوْ كانَ ذا قُرْبى‌ إِنَّما تُنْذِرُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ مَنْ تَزَكَّى فَإِنَّما يَتَزَكَّى لِنَفْسِهِ وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ «18»

بعد از آن در بيان عدل خود فرمايد:

وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ: و برندارد نفس گناه كننده، وِزْرَ أُخْرى‌: بار گناه نفس ديگر را بلكه هر كس حامل گناه خود باشد نه گناه غير.

بيان: آيه شريفه منافى اين آيه نيست‌ (وَ لَيَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالًا مَعَ أَثْقالِهِمْ) «2» يعنى و هر آينه البته البته برمى‌دارند سنگينى وزر و گناهان خودشان را با سنگينى گناه ديگران را با گناه خود، زيرا اين آيه در شأن ضالين و مضلين است كه حامل اثقال ضلال خود و اضلال غير شوند نه حامل ضلالت غير بلكه هر يك حامل ضلال خود باشند، پس منافى آيه فوق نباشد.

وَ إِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ: و اگر بخواند نفس گران بار از گناه ديگرى را، إِلى‌ حِمْلِها: به برداشتن بعضى از گناهان وى، لا يُحْمَلْ مِنْهُ شَيْ‌ءٌ: برداشته نشود

«1» اصول كافى، ج 3، ص 371، ح 6.

«2» سوره عنكبوت، آيه 13.

جلد 11 - صفحه 27

از گناه او چيزى، يعنى مدعو هيچ چيز را از گناه داعى برندارد، وَ لَوْ كانَ ذا قُرْبى‌: و اگرچه باشد آن مدعو صاحب خويش نزديكتر چون پدر و مادر و برادر و خواهر. مراد آنست كه هر چند گناهكار بخواند خويشان و كسان خود را و درخواست كند كه چيزى از گناهان او بردارند، هيچكس اجابت نكند، زيرا همه بخود درمانده باشند.

چون تهديد و وعيد معاندين و متمردين را هيچ نتيجه و فايده ندهد، لذا تخصيص انذار را به اهل خشيت فرمايد كه: إِنَّما تُنْذِرُ الَّذِينَ‌: جز اين نيست كه مى‌ترسانى تو اى پيغمبر به حقيقت آنان را كه، يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ‌:

مى‌ترسند از پروردگار خود به پنهانى، يعنى در حالتى كه پنهانند از عذاب او و آن را نمى‌بينند، يا ناديده از آن مى‌ترسند، يا در خلوت، آثار ترس بر ايشان ظاهر شود نه در صحبتها، يا عذاب خدا از ايشان غائب و با وجود بر اين ترسناك هستند. وَ أَقامُوا الصَّلاةَ: و بپاى دارند نماز را، زيرا اهل خشيت و نماز منتفع به انذار شوند نه غير ايشان.

نكته:

طبرسى (رحمه اللّه) فرمايد: عطف فعل ماضى بر مستقبل، اشعار است به اختلاف معنى، زيرا خشيت لازم است در همه اوقات به خلاف نماز كه اوقات مخصوصه ادا مى‌شود. «1» وَ مَنْ تَزَكَّى‌: و هر كه پاكيزه و پاك شد از اخلاق رذيله و دنس معاصى، فَإِنَّما يَتَزَكَّى لِنَفْسِهِ‌: پس جز اين نيست كه متزكى و متطهر شده براى نفس خود، يعنى نفع تزكيه به نفس او عايد مى‌شود، وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ: و بسوى خداست بازگشت همه، پس اهل تزكيه را پاداش خير خواهد داد.

يا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ «15» إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَ يَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِيدٍ «16» وَ ما ذلِكَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِيزٍ «17» وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى‌ وَ إِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلى‌ حِمْلِها لا يُحْمَلْ مِنْهُ شَيْ‌ءٌ وَ لَوْ كانَ ذا قُرْبى‌ إِنَّما تُنْذِرُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ مَنْ تَزَكَّى فَإِنَّما يَتَزَكَّى لِنَفْسِهِ وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ «18» وَ ما يَسْتَوِي الْأَعْمى‌ وَ الْبَصِيرُ «19»

وَ لا الظُّلُماتُ وَ لا النُّورُ «20» وَ لا الظِّلُّ وَ لا الْحَرُورُ «21» وَ ما يَسْتَوِي الْأَحْياءُ وَ لا الْأَمْواتُ إِنَّ اللَّهَ يُسْمِعُ مَنْ يَشاءُ وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِي الْقُبُورِ «22» إِنْ أَنْتَ إِلاَّ نَذِيرٌ «23» إِنَّا أَرْسَلْناكَ بِالْحَقِّ بَشِيراً وَ نَذِيراً وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلاَّ خَلا فِيها نَذِيرٌ «24»

وَ إِنْ يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ وَ بِالزُّبُرِ وَ بِالْكِتابِ الْمُنِيرِ «25» ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَكَيْفَ كانَ نَكِيرِ «26»

ترجمه‌

اى مردمان شما محتاجان بسوى خدائيد و خداوند او بى‌نياز ستوده است‌

اگر بخواهد ميبرد شما را و ميآورد خلقى نو پديد

و نيست اين بر خدا دشوار

و برنميدارد شخص گناهكارى گناه ديگرى را و اگر بخواند شخص گرانبار براى برداشتن بارش برداشته نشود از آن چيزى اگر چه باشد صاحب قرابت جز اين نيست كه بيم ميدهى آنانرا كه ميترسند از پروردگارشان با پنهان بودن و برپا دارند نماز را و هر كه پاكيزه شد پس جز اين نيست كه پاكيزه ميشود براى خودش و بسوى خدا است بازگشت‌

و يكسان نيستند نابينا و بينا

و نه تاريكيها و نه روشنائى‌

و نه سايه خنك و نه باد بسيار گرم‌

و يكسان نيستند زندگان و نه مردگان همانا خدا مى‌شنواند آنانرا كه ميخواهد و نيستى تو شنواننده آنها را كه در قبرهايند

نيستى تو مگر بيم‌دهنده‌

همانا ما فرستاديم تو را بدين حقّ با آنكه مژده دهنده و بيم دهنده‌اى و نيست هيچ جماعتى مگر آنكه گذشت در ميان آنها بيم‌دهنده‌ئى‌

اگر تكذيب ميكنند تو را پس بتحقيق تكذيب كردند آنانكه بودند پيش از آنها آمد آنها را پيغمبرانشان با دليلهاى روشن و با صحف آسمانى و با كتاب روشن‌كننده‌

پس گرفتم آنانرا كه كافر شدند پس چگونه بود ناپسند داشتن من.

تفسير

خداوند متعال بعد از بيان بى‌فائده بودن عبادت بتها بيان فرموده احتياج مردم را در وجود و بقاء و خوراك و پوشاك و سعادت در دنيا و آخرت و همه‌

جلد 4 صفحه 383

چيز بخدا و بى‌نياز بودن خود را از هر جهت از آنها و استحقاق او براى ستايش و پرستش تا كسى تصوّر نكند كه منع او از عبادت بتها و بعث آنها بر عبادت و اطاعت خود براى نفعى است كه از اعمال آنها باو ميرسد و بدانند براى مصلحت خودشان است و اگر خدا بخواهد ميتواند همه مردم را در يك آن نيست و نابود كند و مردم ديگرى را بوجود آورد كه فقط عبادت و اطاعت او را نمايند و اين براى خدا مشكل نيست بلكه خيلى آسان است و پس از آن بيان فرموده است عدالت خود را باين تقريب كه برنميدارد هيچ نفس گناهكارى گناه ديگرى را اگرچه موجب گمراهى او شده باشد چون در اينصورت خودش گناه كرده كه موجب گمراهى غير شده مربوط بگناه غير نيست آن بجاى خود محفوظ است و اگر بخواند نفسيكه سنگين شده از بار گناه كسيرا براى برداشتن قدرى از بار گناه خود بعنوان كمك نمودن برداشته نشود بوسيله آنكس از أنبار چيزى اگرچه آنكس از اقارب و ارحام خواننده باشد و خطاب فرموده به پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم كه از ايمان نياوردن اينقوم عنود ملول مباش چون انذار و تخويف تو از معاصى فقط در كسانى مؤثّر است كه از خداى پنهان از انظار ميترسند و نمازى كه اهمّ عبادات است بجا ميآورند نه كسانيكه اصلا اعتقاد بمبدء و معاد ندارند و كسيكه عبادت و اطاعت خدا را كه موجب تزكيه و تطهير نفس از پليديهاى معاصى است بنمايد بر نفع خود كار كرده و بازگشت همه بمحضر عدل الهى است و جزاى اعمال بد و خوب را كاملا بصاحبانش ميرساند و مساوى نيست كافر كه كور است با مؤمن كه بينا است و باطل كه ظلمات عقائد فاسده و آراء گوناگون كاسده است با حق كه يكى است و نور و روشنائى است و بهشت كه مانند سايه معتدل است با جهنّم كه مانند باد گرم سوزان است و كلمه لا فيضى ره فرموده براى تأكيد نفى استواء است و تكرار آن در دو طرف براى زيادتى تأكيد است و بنظر حقير كلمه لا در صدر دو جمله اخيره براى نفى استواء است كه معمولا در كلام عرب بعد از حرف عطف آورده ميشود و ميگويند براى تأكيد معناى نفى است و تكرار آن در وسط براى اشاره ببودن حق و بهشت از لوازم و توابع ايمان و بودن باطل و جهنم از لوازم و توابع كفر است چون گوينده چنانچه دو جمله اخيره را بر اولى عطف نموده مفردات آندو را هم عطف بما سبق‌

جلد 4 صفحه 384

كرده است و اين نكته دقيقى است كه بايد بذوق ادراك شود و براى اين است كه لا در وسط جمله اولى آورده نشده اگر چه محتمل است براى قرب بنفى محتاج بتأكيد نشده باشد و بعدا فعل را مكرّر فرموده براى عدول بمثال ديگرى براى مؤمن و كافر و فرموده و مساوى نيستند اهل ايمان كه زنده دلانند بعلم و معرفت با كفاريكه مانند مردگانند در بى‌ادراكى و بى‌حسّى و براى تأكيد اينمعنى فرموده كه تو نميتوانى بحول و قوّه خودت مطلب حقّى را بمردگانى كه در قبرستان جاى دارند بفهمانى مگر آنكه خدا بخواهد و خدا نخواسته جز آنكه ابلاغ نمائى تو بآنها وعده عذاب الهى را براى اتمام حجّت چون اگر خدا خواسته بود زنگ غفلت را از دل آنها ميزدود و توفيق تحصيل علم و معرفت بآنها عطا ميفرمود كه اصرار بر كفر نداشته باشند و براى دفع توهّم اختصاص منصب نبوّت بانذار و تصريح بآنكه حصر اضافى بوده در مقابل اسماع كه بمعناى افهام ميباشد فرموده است ما تو را فرستاديم براى نشر دين حقّ اسلام كه بشارت دهى مردم را ببهشت در صورت ايمان و بترسانى از جهنّم در صورت كفر و هيچ يك از امم سابقه و اهل اعصار گذشته نبودند مگر آنكه آمد و گذشت در ميان آنها پيغمبرى يا امامى كه بيم ميداد آنها را از خدا و اين دليل است بر آنكه در هيچ عصر و زمان زمين خالى از حجّت نبوده و نخواهد بود چنانچه اماميّه قائلند و قمّى ره نقل فرموده و در كافى از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه پيغمبر صلى اللّه عليه و اله از دنيا نرفت مگر آنكه مبعوث فرمود براى مردم نذيرى و كسيكه منكر اين معنى شود لازمه‌اش آنستكه پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم تضييع نموده باشد امّت خود را كه در اصلاب مردانند گفته شد قرآن كفايت آنها را نميكند فرمود چرا اگر يافت شود براى آن مفسّرى گفته شد پيغمبر صلى اللّه عليه و اله تفسير نفرموده است آنرا فرمود چرا تفسير فرمود آنرا براى يكمرد و تفسير فرمود شأن او را براى امّت و او على ابن ابى طالب عليه السّلام بود و از اينجا معلوم ميشود كه تفسير قرآن مخصوص بخاندان عصمت و طهارت است و هر چه از غير ايشان صادر شود خالى از اعتبار بلكه باطل است چنانچه در روايات معتبره تصريح بآن شده و در خاتمه براى تسليت خاطر پيغمبر صلى اللّه عليه و اله فرموده كه تكذيب كفّار اختصاص بتو ندارد اگر اينها تو را تكذيب ميكنند ملول مباش پيشينيان اينها هم پيغمبران خودشان را كه با معجزات‌

جلد 4 صفحه 385

و نوشته‌هاى آسمانى در الواح و كتاب مبيّن حلال و حرام آمدند نزد آنها تكذيب نمودند و من آنها را بجرمشان گرفتم و بعذابهاى گوناگون نابود نمودم و براى تو نقل كردم شرح حالشانرا پس آيا چگونه بود نمايش خشم و انكار من گفتار و كردار آنها را و در مجمع فرموده زبور ثابت‌تر است در كتابت از كتاب چون آن كنده شده است مانند كندن سنگ و محتمل است زبر بر دفاتر كوچكتر از كتاب اطلاق شود لذا بعد از آن كتاب منير كه بمعناى مبيّن و مفصّل حقايق است ذكر شده و ممكن است زبر اشاره بصحف ابراهيم و زبور داود عليهما السلام باشد و كتاب منير اشاره بتورية و انجيل و اللّه اعلم‌

وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزرَ أُخري‌ وَ إِن‌ تَدع‌ُ مُثقَلَةٌ إِلي‌ حِملِها لا يُحمَل‌ مِنه‌ُ شَي‌ءٌ وَ لَو كان‌َ ذا قُربي‌ إِنَّما تُنذِرُ الَّذِين‌َ يَخشَون‌َ رَبَّهُم‌ بِالغَيب‌ِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ مَن‌ تَزَكّي‌ فَإِنَّما يَتَزَكّي‌ لِنَفسِه‌ِ وَ إِلَي‌ اللّه‌ِ المَصِيرُ «18»

و برنميدارد وزر ديگري‌ ‌را‌ هيچ‌ وزر برداري‌ و ‌اگر‌ بخواند كسي‌ ‌که‌ بارش‌ ‌از‌ گناه‌ سنگين‌ ‌باشد‌ كسي‌ ‌را‌ ‌که‌ يك‌ مقداري‌ ‌از‌ گناهان‌ ‌او‌ ‌را‌ تحمل‌ كند كسي‌ ‌را‌ پيدا نميكند و ‌لو‌ ‌از‌ خويشان‌ ‌او‌ ‌باشد‌ نه‌ پسر تحمل‌ بار پدر ميكند نه‌ پدر تحمل‌ بار پسر ميكند ‌هر‌ كس‌ گرفتار عمل‌ ‌خود‌ هست‌ و فرياد وا نفساه‌ بلند ‌است‌ جز ‌اينکه‌ نيست‌ ‌که‌ تو پيغمبر اكرم‌ هستي‌ انذار ميكني‌ كساني‌ ‌را‌ ‌که‌ ‌از‌ ‌خدا‌ ميترسند خداي‌ ‌خود‌ بمجرد انذار تو ‌از‌ غيب‌ ‌که‌ فرداي‌ قيامت‌ ‌باشد‌ و ‌بر‌ پا ميدارند نماز ‌را‌ و كسي‌ ‌که‌ زكاة دهد ‌پس‌ جز ‌اينکه‌ نيست‌ ‌که‌ نفعش‌ عايد ‌خود‌ ‌او‌ مي‌شود و ‌به‌ سوي‌ خداوند ‌است‌ بازگشت‌ تمام‌ ‌آنها‌.

وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزرَ أُخري‌ چنانچه‌ ميفرمايد: يَوم‌َ يَفِرُّ المَرءُ مِن‌ أَخِيه‌ِ وَ أُمِّه‌ِ وَ أَبِيه‌ِ وَ صاحِبَتِه‌ِ وَ بَنِيه‌ِ لِكُل‌ِّ امرِئ‌ٍ مِنهُم‌ يَومَئِذٍ شَأن‌ٌ يُغنِيه‌ِ (عبس‌ آيه 34 ‌الي‌

جلد 15 - صفحه 20

سي‌ و هفت‌).

وَ إِن‌ تَدع‌ُ مُثقَلَةٌ إِلي‌ حِملِها لا يُحمَل‌ مِنه‌ُ شَي‌ءٌ وَ لَو كان‌َ ذا قُربي‌ ‌هر‌ كسي‌ نامه‌ عملش‌ ‌به‌ دست‌ خودش‌ داده‌ ميشود ‌ يا ‌ بدست‌ راست‌ ‌ يا ‌ بدست‌ چپ‌ ‌ يا ‌ ‌از‌ پشت‌ سر پا طوق‌ ميشود بگردنش‌ ‌يعني‌ ‌بر‌ گردن‌ خودش‌ بار ميشود چنانچه‌ ميفرمايد: وَ كُل‌َّ إِنسان‌ٍ أَلزَمناه‌ُ طائِرَه‌ُ فِي‌ عُنُقِه‌ِ وَ نُخرِج‌ُ لَه‌ُ يَوم‌َ القِيامَةِ كِتاباً يَلقاه‌ُ مَنشُوراً اقرَأ كِتابَك‌َ كَفي‌ بِنَفسِك‌َ اليَوم‌َ عَلَيك‌َ حَسِيباً (اسري‌ آيه 14).

إِنَّما تُنذِرُ الَّذِين‌َ يَخشَون‌َ رَبَّهُم‌ حضرت‌ تمام‌ ‌را‌ انذار ميفرمايد لكن‌ آنكه‌ انذار ميشود كساني‌ هستند ‌از‌ ‌خدا‌ ترس‌ ‌که‌ يكي‌ ‌از‌ گناهان‌ كبار امن‌ ‌من‌ مكر اللّه‌ ‌است‌ جايي‌ ‌که‌ مثل‌ انبياء و ائمه‌ ‌از‌ ‌خدا‌ بترسند ديگران‌ جاي‌ دارد ‌که‌ گفتند خوف‌ سه‌ قسمت‌ ‌است‌: يكي‌ خوف‌ ‌از‌ عاقبت‌ ‌که‌ آيا ‌با‌ ايمان‌ ‌از‌ دنيا ميرود ‌ يا ‌ بدون‌ ايمان‌ يكي‌ خوف‌ ‌از‌ معاصي‌ ‌که‌ آيا آمرزيده‌ ميشود ‌ يا ‌ بعذابش‌ معذب‌ ميشود، ‌اينکه‌ دو قسم‌ خوف‌ ‌در‌ انبيا و معصومين‌ نيست‌ چون‌ نه‌ خوف‌ ‌از‌ عاقبت‌ دارند و نه‌ ‌از‌ معصيت‌. سوم‌ خوف‌ ‌در‌ پيشگاه‌ عظمت‌ و كبريايي‌ حق‌ تبارك‌ و ‌تعالي‌ چنانچه‌ انسان‌ ضعيف‌ ‌در‌ حضور سلطان‌ مقتدر حالت‌ خوف‌ ‌بر‌ ‌او‌ متوجه‌ ميشود چنانچه‌ گفتند حضرت‌ رسالت‌ ‌در‌ حال‌ نماز صداي‌ ضربان‌ قلبش‌ ‌را‌ ميشنيدند حضرت‌ مجتبي‌ رنگ‌ صورتش‌ تغيير ميكرد امير المؤمنين‌ تير ‌از‌ پايش‌ بيرون‌ كشيدند توجه‌ نميفرمود حضرت‌ سيد الشهداء تير ميباريد اعتنايي‌ نداشت‌ و هكذا.

بِالغَيب‌ِ ‌يعني‌ بقضاياي‌ آينده‌ ‌از‌ موت‌ و قبر و برزخ‌ و قيامت‌ و پيشامد شده‌ها.

وَ أَقامُوا الصَّلاةَ باتيان‌ ‌آن‌ ‌در‌ موقع‌ ‌خود‌ ‌در‌ وقت‌ فضيلت‌ ‌با‌ آداب‌ و سنن‌ ‌آن‌ و بحفظ ‌آن‌ ‌که‌ ‌از‌ ‌بين‌ نرود و ‌از‌ جامعه‌ برداشته‌ نشود.

وَ مَن‌ تَزَكّي‌ فَإِنَّما يَتَزَكّي‌ لِنَفسِه‌ِ تزكيه‌ نفس‌ ‌از‌ عقائد باطله‌ و صفات‌ خبيثه‌ و اعمال‌ سيئه‌ و فعل‌ طاعات‌ و تزكيه مال‌.

وَ إِلَي‌ اللّه‌ِ المَصِيرُ بازگشت‌ تمام‌ بسوي‌ ‌او‌ ‌است‌ ‌که‌ مفاد كلمه استرجاع‌ ‌است‌ إِنّا لِلّه‌ِ وَ إِنّا إِلَيه‌ِ راجِعُون‌َ.

21

(آیه 18)- این آیه به پنج «نکته» در ارتباط با آیات قبل اشاره می‌کند:

نخست این که در آیات گذشته آمده بود که «اگر خدا بخواهد شما را می‌برد و قوم دیگری را به جای شما می‌آورد» این سخن ممکن است برای بعضی این سؤال را به وجود آورد که مخاطبین این آیه همه از افراد گنهکار نیستند، آیا ممکن است مؤمنان صالح نیز گرفتار عواقب گناهان دیگران شوند و محکوم به فنا گردند؟

اینجاست که می‌فرماید: «و هیچ گنهکاری بار گناه دیگری را بر دوش نمی‌کشد» (وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری).

این جمله از یک سو ارتباط به عدل خداوند دارد که هر کس را در گرو کار خود می‌شمرد، و از سوی دیگر به شدت مجازات روز رستاخیز اشاره دارد.

در جمله دوم همین مسأله را به صورت دیگری مطرح می‌کند، می‌گوید:

«و اگر شخص سنگین باری، دیگری را برای حمل گناهان خود بخواند (پاسخ منفی به دعوت او می‌دهد و) چیزی از آن را بر دوش نخواهد گرفت هر چند از نزدیکان او باشد» (وَ إِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلی حِمْلِها لا یُحْمَلْ مِنْهُ شَیْ‌ءٌ وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبی).

بالأخره در سومین جمله پرده از این حقیقت بر می‌دارد که انذارهای پیامبر صلّی اللّه علیه و اله تنها در دلهای آماده اثر می‌گذارد، می‌فرماید: «تو فقط کسانی را بیم می‌دهی که از پروردگار خود در پنهانی می‌ترسند و نماز را بر پا می‌دارند» (إِنَّما تُنْذِرُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْبِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ).

تا در دلی خوف خدا نباشد، و در نهان و آشکار احساس مراقبت یک نیروی معنوی بر خود نکند، و با انجام نماز که قلب را زنده می‌کند و به یاد خدا وا می‌دارد به این احساس درونی مدد نرساند، انذارهای انبیا و اولیا بی‌اثر خواهد بود.

در جمله چهارم باز به این حقیقت بر می‌گردد که خدا از همگان بی‌نیاز است، می‌افزاید: «و هر کس پاکی (و تقوا) پیشه کند نتیجه آن به خودش باز می‌گردد» (وَ مَنْ تَزَکَّی فَإِنَّما یَتَزَکَّی لِنَفْسِهِ).

ج4، ص67

و سر انجام در پنجمین و آخرین جمله هشدار می‌دهد که اگر نیکان و بدان به نتائج اعمال خود در این جهان نرسند مهم نیست چرا که «بازگشت (همگان) به سوی خداست» و سر انجام حساب همه را خواهد رسید! (وَ إِلَی اللَّهِ الْمَصِیرُ).